یکی از دستگاههای فعال در بدن انسان و بعضی از جانداران است. این دستگاه در انسان و مهرهداران به صورت لولهٔ گوارشی، و در جانوران تکامل نیافته مثل اسفنجها یا کیسهتنان به صورت کیسهٔ گوارشی وجود دارد. باید توجه داشت که دستگاه گوارش در جانوران براساس نوع غذایی که میخورند به شکلهای مختلفی وجود دارد. اما به طور کلی دستگاه گوارش آنها از چهار بخش بلع، گوارش، جذب و دفع تشکیل شدهاست. بعضی از جانوران که به صورت انگل زندگی میکنندمانند کرم کدو اصلاً دستگاه گوارش ندارند و به طور مستقیم و با عمل انتشار مواد غذایی تجزیه شده را از طریق پوست وارد بدن خود کرده و مورد استفادهٔ سلولهای خود قرار میدهند (مثل کرم کدو).
دستگاه گوارش انسان که از دهان تا مقعد امتداد دارد، از لولهٔ گوارشی و غدههای گوارشی تشکیل شدهاست و حدود هفت متر طول دارد. غدد گوارشی شامل غدههای بزاقی، غدههای دیوارهٔ معده و روده، پانکرآس و کبد است. لولهٔ گوارشی نیز شامل دهان، حلق، سرخنای (مِری)، معده، رودهٔ باریک، رودهٔ بزرگ و راستروده میشود. هر چیزی که وارد معده میشود با آنزیمهای درون معده مخلوط میگردد تا با اجزا ساده تری تجزیه شود. سپس این مخلوط از معده خارج شده و به رودهها میرود تا از آنجا، مواد غذایی تجزیه شده جذب جریان خون شوند. مواد غذایی تجزیه شده از طریق جریان خون به سرتاسر بدن میروند و در اختیار یاختههای بدن قرار میگیرند تا در آنها مصرف شده و یا ذخیره شوند. اجزا غذایی که جذب نمیشوند از بدن دفع میگردند (از طریق مدفوع).
پس از جویده شدن غذا، زبان بالا میرود و به کام میچسبد. پس از آنکه گیرندههای مکانیکی گلو تحریک شدند زبان کوچک نیز بالا میرود و راه بینی را میبندد. اپیگلوت نیز راه نای را بسته و به این ترتیب غذا وارد مری میشود.
مِری یا سُرخنای (به انگلیسی oesophagus) عضوی در بدن مهرهداران است که به صورت لولهای عضلانی کار رساندن غذا از حلقبه معده را به عهده دارد.این لوله ۲۵ سانتی متر طول دارد و بیش ترین قسمت آن در قفسه سینه قرار دارد.مری در قسمت جلو با سطح پشتی لوب چپ کبد و در عقب با دیافراگم مجاورت دارد.
مری حلق را به معده متصل میکند این اتصال از راه سوراخی که توسط این لوله در دیافراگم ایجاد شده برقرار میشود و غذا از این طریق از حلق به معده راه مییابد.انتقال غذا از راه مری با کمک انقباضات موجمانندی که انقباضات کرموار نامیده میشود انجام میشود.
در انتهای زیرین مری ماهیچهای صاف و حلقوی وجود دارد که از دیدگاه فیزیولوژیکی مانند یک دریچه عمل میکند.هنگامی که این ماهیچه در حالت استراحت قرار دارد غذا از مری به معده انتقال مییابد اما در حالت انقباض از ورود مواد درون معده به مری جلوگیری میکند.
در انسان یک سوم فوقانی مری از جنس عضلات مخطط و بخش تحتانی آن از جنس عضلات صاف است.
بیماریهای مری: بیماریهای مختلفی مانند دیسفاژی، آشالازی، اسپاسم منتشر مری، بلع دردناک، اسکلروز، ریفلاکس، ازوفاژیت و سرطان میتوانند مری را درگیر سازند.
عضو توخالی ، عضلانی و حجیمی از لوله گوارش است که به شکل لوبیا می باشد که در مرحله دوم گوارش عمل میکند. محفظه معده از بالا به ازوفاگوس و از پایین به اولین بخش دئودنوم مربوط می شود.
غذا توسط حرکات دودی ماهیچههای حلقوی مری به دهانهٔ معده میرسد. این بخش که کاردیا نام دارد در حالت عادی منقبض بوده و مانع بازگشت غذا از درون معده به مری میشود. وقتی امواج دودی به کاردیا میرسند باعث باز شدن آن و ورود غذا به درون معده میشوند. آنگاه معده توسط آنزیمها و حرکات خود غذا را به مادهای خمیری به نام کیموس تبدیل میکنند.
مواد ترشحشده به درون معده عبارتاند از موسین (که با تشکیل لایهای قلیایی از موکوز از دیواره معده در برابر شیرهٔ اسیدی معده محافظت میکند)، اسید کلریدریک، فاکتور داخلی معده (که باعث جذب ویتامین ب۱۲ میشود)، چند پروتئاز که به طور کلی پپسینوژن خوانده میشوند و باعث تجزیهٔ پروتئینها به اسیدآمینه میشوند و گاسترین (محرک ترشح اسید کلریدریک).
بیماریهای معده : معده ممکن است منشا مشکلات مختلفی باشد که شایعترین آنها عبارتند از سوء هاضمه، اولسر پپتیک، ریفلاکس، سرطان معده، خونریزی معده و…
روده باریک بخشی از دستگاه گوارش است که از دوازدهه (اثنیعشر) تا ابتدای رودهٔ بزرگ (دریچه ایلئوسکال) را تشکیل میدهد. روده باریک محل اصلی هضم و جذب غذا است.روده کوچک طولانیترین قسمت دستگاه گوارش میباشد که ۵ یا ۶ متر طول دارد. چون قطر این روده، باریک میباشد و فقط ۲ تا ۴ سانتیمتر قطر دارد، به آن روده کوچک یا روده باریک گفته میشود (در مقایسه با روده بزرگ که قطر آن ۶ سانتیمتر میباشد).
روده کوچک شما دارای سه قسمت میباشد. اولین قسمت روده کوچک که درست بعد از معده قرار دارد را اصطلاحا ” اثنی عشر «یا دوازدهه ویا» دئودنوم ” (Duodenum) مینامند، که کوتاهترین قسمت روده کوچک میباشد. دو قسمت دیگر روده کوچک که بعد از دوازدهه (اثنیعشر) قرار دارند به ترتیب عبارتاند از تهیروده (Jejunum) و درازروده (Ileum) که به روده بزرگ متصل میگردد. وقتی غذا از معده وارد دوازدهه میشود، به علت مخلوط بودن با اسید معده، هنوز اسیدی میباشد. در محل دوازدهه، یک شیره گوارشی قلیایی به این غذا اضافه میگردد تا حالت اسیدی آن را خنثی نماید. این شیره گوارشی از عضوی که در قسمت زیر معده قرار دارد و به آن اصطلاحاً لوزالمعده گفته میشود ترشح میگردد، که حاوی آنزیمهایی است که باعث ادامه هضم غذا میشود. صفرا نیز در همین محل به غذا اضافه میگردد صفرا مایعی سبز رنگ است که در کبد شما ساخته میشود و سپس از کبد به کیسه صفرا وارد میگردد تا در آنجا ذخیره شود. این صفرا به حل شدن مواد غذایی چرب کمک مینماید. وقتی که شیره گوارشی وظیفه خود را انجام داد، مواد غذایی اصلی به اجزا ساده تر خود تجزیه میشوند که عبارتاند از:
– پروتئینها به آمینو اسیدهها تجزیه میشوند
– کربو هیدراتها به گلوکز و سایر قندهای ساده تر تبدیل میشوند
– چربیها به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه میگردند
در قسمتهای پایین تر روده کوچک (یعنی در تهیروده و درازروده)، فراورده نهایی غذای گوارده از طریق دیواره روده کوچک به جریان خون جذب میگردند. بر اثر انقباضات موجی شکل عضلات دیواره رودهها، غذا در طول روده حرکت کرده وبه جلو میرود. این حرکت را اصطلاحاً ” پریستالسیس «(peristalsis) مینامند. دیواره رودهها صاف نیست بلکه دارای میلیونها برجستگی انگشت مانند به نام» پرز” (Villi) میباشد. این پرزها باعث میشود که سطح وسیعی در رودههای شما ایجاد شود تا جذب غذاها بهتر صورت گیرد.
ویتامینهای محلول در آب و مواد معدنی در این مرحله، جذب جریان خون میشوند. وقتی که مواد غذایی جذب جریان خون شد، باقی مانده غذایی که هضم نشدهاست وارد روده بزرگ میگردد بدن شما میتواند بعضی از مواد غذایی، مثل آنهایی که ایجاد انرژی میکنند و بعضی از ویتامینها و مواد معدنی را ذخیره نماید. اضافی مواد غذایی که بدن نمیتواند آنها را ذخیره نماید از طریق مدفوع از بدن خارج میگردد. سلولهای دیوارهٔ پرزها برجستگیهای کوچکتری یه نام ریزپرز دارند.
روده بزرگ شامل کولون (Colon)، راستروده (Rectum) و مقعد میباشد. طول روده بزرگ حدود یک متر است. آبی که برای هضم غذاها مورد استفاده قرار گرفت بود در روده بزرگ باز جذب میشود و باعث میشود که مدفوع بدون آب و خشک ایجاد شود.
چون عمل اصلی روده بزرگ هدایت مواد هضم نشده به خارج از بدن است و نقش جذبی مهمی ندارد، روده بزرگ فاقد چین و پرزاست. روده بزرگ محل رشد باکتریهای فراوانی است که به صورت فلور نرمال روده زندگی می کنند و بخش عمده گاز مدفوع حاصل فعالیت آنها است .سلولهای موجود در لایه مخاطی کولون موکوس ترشح میکنند تا با لغزنده ساختن سطح مخاط به دفع مواد کمک کنند .
هنگامی که مدفوع به راست روده میرسد، بر اثر انقباضات واکنشی که در راستروده ایجاد میشود و ماهیچههای دریچه یا اسفنکتر مقعد را شل مینماید، احساس دفع مدفوع به شخص دست میدهد. اسفنکترهای مقعد، ماهیچههای حلقوی شکلی میباشند که کنترل باز شدن و بسته شدن مقعد را در اختیار دارند. معمولاً حدود یک تا سه روز طول میکشد که غذا از دهان تا مقعد برسد. بعضی از افراد روزی دو یا سه بار مدفوع میکنند، در حالیکه سایرین روزی یک بار و بعضیها نیز هر دو یا سه روز یک بار مدفوع میکنند که تمام این موارد طبیعی هستند.
جـِـگَر یا کَبـِد یکی از غدههای بدن است که در فعالیتهای سوختوساز بدن مانند گوارش نقش دارد.
تمام خون دستگاه گوارش توسط سیاهرگی به نام ورید پورت جمعآوری شده و وارد کبد میشود و تمام مواد جذب شده از لوله گوارشی از کبد عبور میکنند. دیگر کارهای کبد به دام انداختن سموم و تصفیه آنها با تبدیل کردنشان به مواد بی ضرر است. همچنین، این کبد است که متابولیسم داروها را در بدن بر عهده دارد. شرکت در خون سازی (در دوره پیش از تولد) و مقاومت در برابر عفونتها، فراهم ساختن سریع انرژی در هنگام ضرورت، ذخیره آهن و… از دیگر فعالیتهای کبد است.
سلولهای کبدی پروتئینهای مختلفی را به طور دائمی میسازند از جمله آلبومین، پروترومبین، فیبرینوژن، لیپو پروتئینها و هپارین.
سلولهای کبدی مواد مختلفی از جمله تری گلیسریدها، گلیکوژن و ویتامینها را ذخیره میکنند.
کبد به عنوان یک سیستم بافری مهم برای گلوکز خون عمل میکند به این معنی که هنگامی که گلوکز خون بعد از صرف یک وعده غذا تا غلظت زیادی بالا میرود میزان ترشح انسولین نیز افزایش مییابد و در حدود ۳/۲ گلوکز جذب شده از روده بلافاصله بهگلیکوژن تبدیل شده و در کبد ذخیره میشود. در طی ساعات بعد که غلظت گلوکز خون و نیز در این ترشح انسولین کاهش مییابد، کبد گلیکوژن را تجزیه و به گلوکز تبدیل میکند.
این تنظیم در بیماران با اختلالات کبدی تقریبا غیر ممکن است.
کبد گوسفند: (۱) لوب راست، (۲) لوب چپ، (۳) لوب دمی، (۴) لوب چهارگوش، (۵) سرخرگ کبدی و باب سیاهرگی، (۶) گرههای لنفاوی کبدی، (۷) کیسه صفرا.
لوزالمعده یا پانکراس(به انگلیسی: Pancreas) غدهای پهن و دراز است که در قسمت فوقانی شکم و پشت معده قرار گرفتهاست . لوزالمعده متشکل از سه قسمت سر، تنه و دم است. قسمت سر آن در قوسی از اثنیعشر(دوازدهه) قرار گرفتهاست . تنه لوزالمعده در پشت معده قرار دارد و دم آن تا نزدیک طحال امتداد دارد. وزن پانکراس حدود صد گرم است.
پانکراس هم یک غده درون ریز(غدهای که ترشحات آن با نام هورمون وارد جریان خون میشوند) و هم یک غده برون ریز(غدهای که ترشحات آن به خارج از بدن هدایت میشود) است که آنزیمها و مواد دیگری ترشح میکند که مستقیماً وارد محیط روده شده و به هضم پروتئین، چربی و کربوهیدرات کمک میکنند .
کیسه صفرا اندامی است که در دستگاه گوارش بعد از دوازدهه قرار میگیرد. وظیفه این کیسه نگه داری مایع زرد رنگ صفرا (BILE) است. این مایع به هنگام ورود مواد غذایی به معده از کبد ترشح میشود و سپس از طریق مجرایی به کیسه صفرا انتقال مییابد. صفرا از طریق مجرای صفراوی مشترک به روده کوچک ریخته میشود. کار این مایع ایجاد امولسیون پایدار روی چربیهای غذاست که در دوازدهه انجام میگیرد. گاهی اوقات انسان به سنگ کیسه صفرا مبتلا میشود که در صورت وخامت بیماری، تحت عمل جراحی قرار میگیرد. هنگام جراحی معمولاً پزشک معالج کیسه صفرا را از بدن خارج میکند. در این صورت پس از گذشت مدتی مجرای صفرا گشاد شده و کار کیسه صفرا را انجام میدهد.