کیست تخمدان
کیست تخمدان کیسه پر از آب یا خونی در تخمدان است که اغلب هنگام تخمک گذاری به وجود میآید یعنی زمانی که تخمک از تخمدان آزاد میشود. اگر چه خیلی اوقات علت مشخصی ندارند اما در اغلب موارد از اختلالات هورمونی ناشی میشوند. اختلالاتی که در مرحله اول دوره عادت ماهانه را به تعویق میاندازد و بیشتر به صورت کیستهای فیزیولوژی بروز میکند.
در کیستهای فیزیولوژی که به آنها کیستهای ساده نیز میگویند، تخمکهایی که باید ماهانه آزاد شود، آزاد نمیشوند و تا اندازه 5-4 سانتیمتر رشد میکنند. در این نوع از کیست، کیسه پر از آب در تخمدان تشکیل میشود و اغلب درد جسمانی ندارد و تنها با عقب افتادن دوره عادت ماهانه مشخص میشوند. البته یکسری کیست تخمدان وجود دارد که فیزیولوژی نیستند و بیمار هر وقت عادت ماهانه میشود در مخاط رحم وجود دارد که به آن کیست اندومکسیوما میگویند. داخل آنها پر از خون است و از آنجا که خون راه خروج ندارد، این کیستها با سیکل پریودی کوچکتر نشده بلکه بزرگ هم میشوند. در این شرایط میگوییم که کیست اندومکسیوزیس است و با روشهای دارویی قابل درمان نیست.
زنان دو تخمدان دارند که محل ذخیره و آزاد کردن تخمک (Egg) است. سایز هر تخمدان به اندازه یک گردو است و در دو طرف رحم قرار دارند. تخمدان در هر ماه یک تخمک تولید میکند که این فرآیند سیکل قاعدگی ماهانه در زن است. تخمک در داخل کیسهای به نام فولیکول (Follicle) محبوس است. تخمک در داخل تخمدان رشد میکند تا زمانی که رحم برای پذیرش آن آماده شود. مخاط رحم در این دوره ضخیم شده و خودش را برای حاملگی آماده میکند. این سیکل هر ماه اتفاق میافتد و با لقاح پیدا نکردن تخمک خاتمه مییابد. همه محتویات رحم اگر تخم لقاح پیدا نکند، خارج میشود که این فرآیند، سیکل قاعدگی نامیده میشود.
در تصویر سونوگرافی، کیست تخمدان شبیه حباب دیده میشود. این کیست محتوی مایع است و به وسیله یک دیواره نازک احاطه میگردد. این نوع کیست، کیست فانکشنال یا عملی تخمدان یا کیست ساده نامیده میشود.
علایم کیست تخمدان
تنها علایم کیست تخمدان دردهای لگنی و عقب افتادن زمان عادت ماهانه است. در اغلب موارد، فرد هیچ دردی را در بدن خود حس نمیکند اما زمانی دارای علامت میشود که کیست دور پایه خود پیچ میخورد و کیست تورسیون پیدا کرده و در این شرایط بیمار درد زیادی دارد.
کیست تخمدان اغلب باعث ایجاد چاقی، عضلات و استخوانهای درشت، رویش مو بر روی صورت و بدن، خصوصیات مردانه، آکنه و عادت ماهیانه نامنظم میشود. کیست تخمدان باعث ناباروری، افزایش ابتلا به دیابت، سکته، حملات قلبی و سرطان رحم میشود. یک تحقیق در ایتالیا نشان داد که مصرف داروی گلوکوفاژ (متفورمین) و رژیم غذایی که دارای کربوهیدراتهای کامل (مانند غلات کامل و سبوسدار) باشد، این بیماری را درمان میکند. مطالعات ثابت کرده است داروها و رژیمی که برای درمان دیابت استفاده میشوند و همچنین داروهایی که از عمل هورمونهای مردانه در زنان جلوگیری میکنند باعث جلوگیری از عوارض این بیماری میشوند.
عوارض این بیماری شامل دیابت، حملات قلبی، چاقی، خصوصیات مردانه مانند رویش مو بر روی بدن، جوش زدن، عضلات و استخوانهای درشت میباشد و پروژسترون (هورمون زنانه) باعث پیشگیری از ابتلا به سرطان رحم میشود.
یک دختر بعد از تولد ۴ میلیون تخمک دارد که هر ماه یکی از تخمکها در یک فرد سالم بعد از طی مراحلی کامل میشود و به داخل رحم پرتاب میگردد. در افرادی که تخمک کامل شده ولی به داخل رحم پرتاب نمیشود، بیماری کیست تخمدان دیده میشود. افزایش مقدار انسولین و هورمون مردانه در این بیماری باعث میشود، تخمدانها هورمون مردانه ساخته و باعث پیدایش آکنه و موهای ضخیم و تیره رنگ بر روی بدن شود.
گلوکوفاژ، Actos و Avandia داروهایی هستند که باعث کاهش مقدار انسولین و کاهش هورمون مردانه (تستوسترون) در خون میشوند. بنابراین بایستی در این بیماری رژیم غذایی بر اساس غلات و دانههای کامل و سبوسدار باشد و مصرف محصولات فرآوری شده و پخته مانند انواع شیرینی و ماکارونی محدود شود. همچنین داروهایی که مانع از عمل هورمون مردانه در بدن میشوند باعث کاهش ویژگیهای مردانه و کاهش کلسترول شده و به حمل تخمکها از تخمدان به رحم کمک میکنند اما داروهای ضد دیابت مؤثرترند.
این بیماری احتمال ابتلا به سرطان رحم را افزایش میدهد بنابراین داروهای ضد بارداری که دارای هورمون پروژسترون هستند برای این افراد تجویز میشوند و اگر اضافه وزن دارند باید وزن خود را کاهش دهند.
اگر فکر میکنید دچار این عارضه هستید و یکی از علایم ذکر شده در بالا را دارید حتماً با مراجعه به پزشک زنان، یک سونوگرافی از تخمدانها و رحم انجام دهید. حتی اگر شما مبتلا به کیست تخمدان نباشید، ممکن است یکی از علایم بالا را داشته باشید.
برنامه غذایی که شما در این شرایط بایستی رعایت کنید به صورت زیر است.
- عدم مصرف یا مصرف کم انواع شیرینی، کیک و کلوچه، ماکارونی، نانهای سفید و غذاهایی که شکر به آنها اضافه شده است مانند آبمیوههای مصنوعی، انواع ساندیس و نوشابه.
- مصرف میوه و سبزیجاتی مانند هویج، فلفل، کاهو، کلم، اسفناج و ...
- مصرف داروی ضد دیابت گلوکوفاژ (متفورمین) قبل از هر وعده غذایی
روشهای درمان
درمان کیستهای فیزیولوژی که اغلب کیستهای تخمدان در زنان از این نوع است، با تجویز قرص ضد بارداری LD و HD درمان میشود. در این روش با مصرف قرص، فعالیت هورمونی تخمدان متوقف شده و کیست کوچک میشود و زمانی که تخمک گذاری صورت نمیگیرد، کیست هم به وجود نمیآید. این کیستها اغلب پس از گذشت 1 تا ۳ ماه کوچک میشود و از بین میرود.
اما در نوع اندومکسیوما که داخل آنها پر از خون است، درمان با روشهای دارویی مؤثر نبوده و بیمار باید لاپاروسکوپی شود که این عمل همراه با بیهوشی است. البته باید توجه داشت چنانچه کیستهای فیزیولوژی هم بعد از گذشت ۲ تا ۳ ماه کوچک نشوند، حتماً باید عمل لاپاروسکوپی درباره آنها صورت گیرد.
سؤالات رایج
کیستهای تخمدان به دلایل متعددی ایجاد میشوند. شایعترین نوع، کیست فولیکولار است که از رشد یک فولیکول نتیجه میشود. فولیکول یک کیسه پر از مایع طبیعی است که حاوی یک تخمک است. کیستهای فولیکولار هنگامی که فولیکول در طی چرخه قاعدگی بیش از حد طبیعی رشد میکند و برای آزاد سازی تخمک باز نمیشود، تشکیل خواهد شد. معمولاً کیستهای فولیکولار در طی چند روز تا چند ماه به خودی خود برطرف میشوند. کیستها میتوانند در اثر جراحت یا نشت عروق خونی کوچک به درون کیسه تخمک حاوی خون باشند (کیستهای هموراژیک یا اندومتریوئید). گاهی بافتهای تخمدان برای تشکیل بافتهای دیگر بدن مانند مو یا دندان به صورت غیر طبیعی رشد میکنند. کیستهایی با این بافتهای غیر طبیعی، کیستهای درموئید نامیده میشوند.
بیشتر کیستها هرگز مشخص نمیشوند و بدون اینکه زنان بدانند که به این کیستها مبتلا هستند، برطرف میشوند. هنگامی که یک کیست علایم ایجاد میکند، درد در شکم یا لگن شایعترین علامت است. درد میتواند در اثر پارگی کیست، رشد سریع و اتساع آن، خونریزی به درون کیست یا پیچ خوردن کیست در اطراف منبع خونی آن ایجاد شود.
بیشتر کیستها به وسیله اولتراسوند تشخیص داده میشوند که بهترین تکنیک تصویربرداری برای شناسایی کیستهای تخمدانی است. اولتراسوند یک روش تصویربرداری است که از امواج صوتی برای ایجاد تصاویری از ساختمانهای درون بدن استفاده میکند. تصویربرداری اولتراسوند بدون درد است و هیچ ضرری ندارد.
همچنین میتوان کیستها را با روشهای دیگر تصویربرداری مانند اسکن CAT یا اسکن MRI شناسایی کرد.
اگر زنی در دهه چهارم زندگی خود یا حتی جوانتر باشد و قاعدگیهای منظم داشته باشد،، بیشتر تودههای تخمدانی، کیستهای تخمدانی عملکردی خواهند بود که در حقیقت غیر طبیعی نیستند. این کیستها با جریان تخمک گذاری که در چرخه قاعدگی رخ میدهد، ارتباط دارند و معمولاً در طی چرخه قاعدگی بعدی، خود به خود ناپدید میشوند.
بنابراین به خصوص در زنانی که در دهه دوم و سوم زندگی خود هستند این کیستها در چند چرخه قاعدگی بررسی میشوند تا مشخص شود آیا از بین رفتهاند یا خیر. چون قرصهای ضد بارداری خوراکی تا حدودی با جلوگیری از تخمک گذاری عمل میکنند، پزشکان انتظار نخواهند داشت که زنان مصرف کننده ضد بارداریهای خوراکی، کیستهای تخمدانی عملکردی داشته باشند. بنابراین ممکن است به زنانی که در حین مصرف قرصهای ضد بارداری خوراکی به کیستهای تخمدان مبتلا میشوند، توصیه شود که به جای پایش از طریق اولتراسوند لگن یا جراحی، معاینه شوند.
عوامل دیگری نیز وجود دارند که در کنار سن زن یا مصرف ضد بارداریهای خوراکی به ارزیابی کیستهای تخمدانی کمک میکنند. کیستی که در اولتراسوند شبیه یک کیسه ساده پر از مایع به نظر میرسد، در مقابل کیستی با بافت سخت در داخل آن، به احتمال زیاد خوشخیم است. بنابراین اولتراسوند نیز در تشخیص اینکه تومور تخمدانی جدی است یا خیر، نقش دارد.
سرطان تخمدان در زنان جوانتر از ۴۰ سال نادر است. کیستهای تخمدانی که پس از ۴۰ سالگی ایجاد میشوند نسبت به قبل از آن شانس بالاتر سرطانی بودن را دارند اگر چه بیشتر کیستهای تخمدان حتی پس از ۴۰ سالگی خوشخیم هستند. آزمون خونی CA-125 میتواند به عنوان مشخصهای برای سرطان تخمدان بکار رود اما غیر طبیعی بودن آن همیشه به معنی وجود سرطان نیست. اولاً بسیاری از بیماریهای خوشخیم در زنان در سنین باروری میتواند سبب افزایش CA-125 شود بنابراین CA-125 یک آزمون اختصاصی به خصوص در زنان جوان نیست. عفونتهای لگن، فیبروئیدهای رحم، بارداری، کیستهای خوشخیم تخمدان (هموراژیک) و بیماریهای کبد همگی بیماریهایی هستند که ممکن است در غیاب سرطان تخمدان سطح CA-125 را افزایش دهند. ثانیاً حتی در صورت ابتلای زن به سرطان تخمدان، تمام این سرطانهای تخمدان سبب افزایش سطح CA-125 نمیشود. علاوه بر این، سطوح CA-125 در زنان مبتلا به سرطان سینه، ریه و پانکراس نیز به صورت غیر طبیعی بالا میرود.
بیشتر کیستهای تخمدان در زنان در سنین باروری، کیستهای فولیکولار هستند که به طور طبیعی در عرض ۱ تا ۳ ماه از بین میروند. اگر چه ممکن است این کیستها پاره شوند، به ندرت علایم ایجاد میکنند. این کیستها خوشخیم هستند و مشکلاتی ایجاد نمیکنند. در زنانی که هیچ علایمی ندارند این کیستها را میتوان همزمان در طی آزمایش لگن تشخیص داد. تمام زنان در مقاطعی از زندگی به کیستهای فولیکولار مبتلا میشوند.
در زنان در سنین باروری، معاینه کیست فولیکولار معمولاً در چند چرخه قاعدگی انجام میشود زیرا در این گروه سنی این کیستها شایع و سرطان تخمدان نادر است. گاهی اوقات کیستهای تخمدانی در زنان غیر یائسه حاوی مقداری خون است که کیستهای هموراژیک نامیده میشوند. کیستهای هموراژیک به سرعت برطرف میشوند.
به منظور تعیین استراتژی درمانی برای کیستهای تخمدان از اولتراسوند استفاده میشود زیرا این روش میتواند به تشخیص اینکه این کیست، کیست ساده یا ترکیبی است کمک کند. کیست ساده که در بیماریهای خوشخیم دیده میشود فقط حاوی مایع بوده و بافت جامد ندارند اما کیست ترکیبی بافت جامدی دارد که به پایش و احتمالاً جراحی نیاز دارد. به طور خلاصه درمان ایدهآل کیستهای تخمدان به سن زن، اندازه کیست، تغییر اندازه آن و ظاهر کیست در اولتراسوند بستگی دارد.
درمان میتواند شامل معاینه ساده یا ارزیابی آزمونهای خونی مانند CA-125 باشد که به تشخیص پتانسیل ابتلا به سرطان کمک میکند. در صورت ایجاد درد شدید، از بین نرفتن خود به خود یا مشکوک بودن تومور، میتوان آن را با لاپاروسکوپی یا در صورت نیاز با لاپاروسکوپی باز، خارج کرد. به مجرد خارج کردن کیست، تومور به یک پاتولوژیست ارجاع داده میشود تا به منظور تشخیص نهایی نوع کیست موجود، بافت را در زیر میکروسکوپ آزمایش کند.
آندومتريوز
آندومتريوز حاصل رشد غير طبيعي بافتي است كه از جنس آندومتر (لايه مخاطي رحم) است اما در نواحي ديگر لگن یا شکم رشد ميكند. آندومتريوز بسيار شايع است و بيشتر در سنين باروري ديده ميشود. اگر چه علت قطعی آن مشخص نیست اما گفته شده است كه پس زدن خون قاعدگي (Retrograde Menstruation) در پيدايش اين بيماري مؤثر است. طبق اين نظريه، قطعات زنده آندومتر هنگام قاعدگي از لولههاي رحمي گذشته و وارد حفره لگني ميشود و در سطوح خارجي ارگانهاي اطراف رحم كاشته ميشود. با این حال آندومتریوز میتواند در نواحی دور دست مانند زیر دیافراگم، داخل قفسه سینه، زیر پوست ناف و ... دیده شود. در بسیاری از موارد، به دلیل بی تفاوتی و سهل انگاری بیمار یا عدم توجه پزشک، تشخیص بیماری به تعویق میافتد و بیماری در شرایط پیشرفته مشخص میشود. شايعترين محل آندومتريوز تخمدانها هستند که در این موارد میتواند به صورت کیست تخمدانی تظاهر نماید. در صورتی که کیست تخمدان شما مدتها باقی بماند و با درمان کوچک نشود، باید به کیست آندومتریوتیک مشکوک شوید. پزشک متخصص شما میتواند در تشخیص صحیح به شما کمک نماید. نشانههاي اصلي بيماري نازایي و درد لگن به ويژه قبل از قاعدگي است. درد ثابت لگن يا درد در ناحيه پشت ساكروم (دنبالچه) نیز از علایم آن ميباشد. درد معمولاً پس از شروع قاعدگي فروكش ميكند. مقاربت دردناك (Disparonia) و وجود خون در ادرار يا مدفوع در حوالي قاعدگي از ديگر نشانههاي اين بيماري است که میتواند نشانه درگیری مثانه یا روده باشد. سونوگرافی در تأیید تشخیص آندومتریوز کمک کننده است. تشخيص نهایي آندومتريوز به وسيله لاپاروسكوپي يا لاپاروتومي است. امروزه لاپاروسكوپي تشخیصی بدست افراد متخصص و ورزیده با عوارض و درد کمتر و بهبودی سریعتر، نتیجه مطلوب را به ارمغان میآورد.